ساعت آبی؛ هنر زمان‌سنجی عدالت در قنات‌های یزد

سیستم زمان‌سنجی سنتی برای تقسیم آب قنات‌ها در یزد یکی از پیچیده‌ترین و درعین‌حال دقیق‌ترین روش‌های بومی مدیریت منابع آبی در جهان بوده و این نه‌تنها یک شاهکار مهندسی اجتماعی‌ است، بلکه بازتابی از فرهنگ همکاری، عدالت و دانش بومی مردم کویر به‌حساب می‌آید.

شهر میراث جهانی ‌یزد با بیش از ٣ هزار و یک‌صد قنات ثبت شده نمادی از نبوغ ایرانی در مهندسی آب و یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر سازه‌های آبی است که در حال حاضر نیز ٢٠ تا ٢۵ درصد از ظرفیت قنات‌های این استان احیاگر زندگی بوده و حیاتی مبتنی بر دانش و بینش را نوید می‌دهد.در این شهر که ریشه‌های آن به دوران هخامنشی و حتی پیش‌تر بازمی‌گردد مردم قرن‌هاست که با کم‌آبی دست‌وپنجه نرم کرده اما با تبدیل تهدید به فرصت خالق راه‌حل‌هایی بومی و پایدار برای مدیریت منابع آبی هستند تا سازگاری با طبیعت را معنا ببخشند و از این رو رشته‌های زیرزمینی که آب را از دل کوه به کویر می‌رسانند نمادی از ریشه تفکر دانش‌بنیان و مردم پایه در ایران کهن هستند.اما آنچه این سیستم را شگفت‌انگیزتر می‌کند، نه فقط خود قنات‌ها، بلکه شیوهٔ تقسیم منصفانهٔ آب میان کشاورزان و مالکان به‌عنوان ابزاری فنی و بخشی از نظام اجتماعی و فرهنگی مردم دارالعباده است. این تقسیم، با استفاده از «ساعت آبی» انجام می‌شود؛ ابزاری سنتی و دقیق که زمان بهره‌برداری هر فرد از آب را مشخص می‌کند.محمدمهدی جوادیان‌زاده، رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازهای تاریخی آبی در این باره می‌گوید:‌ حکمرانی سنتی آب در ایران به‌ویژه در قنات‌ها نمونه‌ای از مدیریت پایدار و مشارکتی منابع طبیعی بوده که می‌تواند راه‌حل‌هایی برای بحران‌های امروز ارائه دهد.وی معتقد است در سنت، انسان مغلوب طبیعت بوده و منابع محدود باعث شکل‌گیری سازوکارهایی پایدار شده‌اند که بر خلاف این موضوع در دوران مدرن انسان تلاش دارد بر طبیعت غلبه کند اما امروز ما به مدرن‌سازی آن هم با نگاه بازگشتی نیازمندیم.

میراب الگوی حل مناقشات آب در جوامع محلی

ساعت آبی یزد فراتر از یک ابزار زمان‌سنجی، ‌نمادی از حکمت ایرانی در مواجه با بحران‌های محیط زیستی است و این سیستم باتکیه‌بر دانش بومی، عدالت اجتماعی و احترام به طبیعت الگویی برای مدیریت پایدار منابع آب برای جهان امروز ارائه می‌دهد.عملکرد ساعت آبی به سه عامل یعنی ابزار اصلی، ‌ واحد زمان و نقش‌آفرینی میرآب وابسته است که در ردیف ابزار اصلی ساعت آبی معمولاً از یک‌کاسهٔ سوراخ‌دار و یک ظرف بزرگ‌تر تشکیل می‌شود. کاسه درون ظرف آب قرار می‌گیرد و به‌تدریج پر می‌شود تا در آب غرق شود و در این ساختار زمان غرق شدن کاسه، واحد زمان به‌حساب می‌آید.هر بار غرق شدن کاسه، مثلاً ٢٠ دقیقه، یک «پنگ» یا «ساعت» نام دارد. سهم آب هر فرد با تعداد پنگ‌ها مشخص می‌شود و فردی به نام میرآب نیز مسئول نظارت بر تقسیم آب است که او بادقت و بی‌طرفی، سهم هر مالک را طبق قراردادها و عرف محلی مشخص و اجرا می‌کند.محمدحسین پاپلی یزدی، جغرافی‌دان و محقق بین‌المللی حوزه قنات در گفت‌وگو با خبرنگار فارس از یزد نیز در این زمینه گفت: میراب نماد مدیریت مشارکتی و اعتماد اجتماعی است که نگاه ژرف او به جغرافیای فرهنگی و حکمرانی سنتی آب قنات را به یک نهاد اجتماعی و فرهنگی تبدیل کرده است. پاپلی یزدی افزود: میرآب حاصل انتخاب مردمی است نه انتصاب از بالا و بر پایه تجربه، دانش محلی و عدالت‌محوری ایفای نقش می‌کند و او را می‌توان داور اختلافات و واسطه اعتماد میان مالکان و کشاورزان دانست که الگویی مؤثر برای حل مناقشات امروز آب به‌ویژه در جوامع محلی کوچک است.

اینجا عدالت به صورت شبانه‌روزی برقرار است

آب قنات به‌صورت ٢۴ ساعته تقسیم می‌شود؛ برخی سهم شب دارند و سهم برخی نیز در ساعات روز اختصاص می‌یابد که البته این زمان‌بندی برای رعایت عدالت به‌صورت چرخشی در بازه‌های زمانی مختلف تغییر می‌کند تا همه ذی‌نفعان بتوانند در ساعت‌های مختلف از آب قنات بهره‌مند شوند و این تقسیم‌بندی حتی در تاریکی شب‌های کویر با نور فانوس و ساعت آبی ادامه دارد.سیستم موردنظر باعث می‌شود حتی در شرایط کم‌آبی، اختلاف و درگیری میان مالکان به حداقل برسد و از دیگر سو نیز ساعت آبی نمونه‌ای از دانش بومی است که بدون ابزار مدرن، دقتی بالا به وسعت تاریخ کهن در مدیریت منابع ایجاد کرده است و این روش هنوز در برخی روستاهای اطراف یزد اجرا و بخشی از میراث‌فرهنگی و ارزش مبتنی بر سبک زندگی خواهد بود.ساعت آبی یزد، تنها یک ابزار زمان‌سنجی نیست؛ بلکه نمادی از همزیستی انسان با طبیعت، احترام به منابع و عدالت در دل کویر است. در جهانی که امروز با بحران آب روبه‌روست، شاید بازگشت به این دانش‌های بومی، راهی برای آینده‌ای پایدار باشد و بازنگری در روش‌های سنتی مانند ساعت آبی و دیگر ساختارهای قنات می‌تواند الهام‌بخش راه‌حل‌های انسانی، ‌اخلاقی و با دوام به‌عنوان منبعی غنی در حوزه توسعه پایدار محسوب شود.
(Visited 1 times, 1 visits today)